मानव संसाधन विकास

परंपारिकदृष्टया विचार केला तर विकासाचा अर्थ भौतिक विकास मनाला जातो. लोकांकडे किती साधने आहेत व ते शिक्षण, आरोग्य, सकस आहार, स्वच्छ पाणी व स्वच्छता यावर किती खर्च करुन सुखी जीवन जगतात यावर भौतिक विकास अवलंबून असतो. आर्थिक वृध्दिमुळे लोकांच्या जीवनाचा गुणात्मक दर्जा सुधारला पाहिजे अशी अपेक्षा असते; पण तो आपोआप सुधारत नाही. लोकांनी त्यांच्याकडील संसाधनाचा योग्यरीत्या व योग्य कार्यासाठी वापर केला पाहिजे तरच गुणात्मक जीवन जगता येईल. जर लोक मद्यपान, सट्टेबाजी, वेश्यागमन व अन्य वाइट सवायीवर खर्च करत असतील तर त्यांना गुणात्मक व उच्च दर्जाचे जीवन जगाता येणार नाही. म्हणून मिळत असलेल्या आर्थिक वृद्धीचा उपयोग जर योग्य प्रकारे करूँ घ्यावयाचा असेल तर जीवनाचे अन्य पैलू विचारत घ्यावे लागतात. ते पैलू म्हणजे द्यान मिळवणे, आरोग्य व दीर्घ आयुष्य जगणे हे होत. अशा प्रकारच्या अनेक पौलुनमुले क्षमतेत वाढ होते. लोकांच्या क्षमतांमध्ये वाढ होणे म्हणजेच मानव विकास होय असे प्रतिपादन जगप्रसिद्ध अमर्त्य सेन यांनी केले आहे. मानव विकास संकल्पनेत आर्थिक समर्थन केले जात असले तरी लोकांना त्यांच्या आवादीनिवदीप्रमाणे सुखी जीवन जगण्यासाठी विविध संधीमध्ये वाढ करणे याचे प्रतिपादन महबुल-उल-हक़ यांनी केले आहे. आरोग्य, शिक्षण, कौशल्य व श्रमशक्ति ही उत्पन्न व क्षमता वाढवणारी साधने होत. अशा साधनाचा विकास म्हणजेच मानव विकास होय.

व्यक्तीचा व एकूणच समाजाचा जीवनस्तर व दर्जा किटी सुधारला आहे यावरुन लोकांच्या क्षमतेचे मोजमाप केले जाते. उदहारण सांगायचे झाल्यास किरकोळ आरोग्य असणार्या  व्यक्तीपेक्षा सुदृढ़, आरोग्यसंपन्न व शिकलेली व्यक्ती अधिक सक्षम असते, म्हणूनच मानव विकास मोजन्यासाठी ३ प्रमुख निर्देशांक ठरविण्यात आले आहेत :
१ - लोकांच्या शौक्षणिक स्थितींचे मोजमाप करण्यासाठी प्रौढ साक्षरता
२ - लोकांच्या आरोग्याची स्थिती मौजन्यसाठी आयुर्मन
३ - लोकांचे रहनिमाण मोजमपानासाठी सकल घरगुती उत्पादन